Njerėzit janė primatė dykėmborė qė i pėrkasin llojit Homo sapiens (Latinisht: "njeri i zgjuar" ose "njeri i ditur") dhe familjes Hominidae, familjes sė madhe tė majmunėve.[2][3] Ata janė tė vetmit anėtarė qė kanė mbijetuar prej gjinisė Homo. Njerėzit kanė njė tru shumė tė zhvilluar, i aftė pėr tė kryer koncepte abstrakte si arsyetimi, tė folurit, analiza e vetvetes dhe zgjidhja e problemeve. Kjo aftėsi mendore, e kombinuar me njė trup vertikal qė i mundėson duarve manipulimin e objekteve, e ka bėrė njeriun tė pėrdorė shumė mė mirė se ēdo specie tjetėr veglat. ADN-ja mitokondriale dhe gjetjet e fosileve tregojnė se njeriu modern e ka origjinėn prej Afrikės rreth 200000 vjet mė parė.[4] Sot, njerėzit jetojnė nė ēdo kontinent, me njė popullsi prej rreth 6.8 miliard.[5]
Si shumica e primatėve, njerėzit janė tė shoqėrueshėm si natyrė. Gjithsesi, njerėzit janė shumė mė tė aftė pėrsa i pėrket shfrytėzimit ose pėrdorimit tė sistemeve tė komunikimit pėr tė shprehur dhe shkėmbyer idetė dhe emocionet dhe gjithashtu pėr t'u organizuar. Njerėzit krijojnė struktura komplekse shoqėrore tė pėrbėra prej shumė grupesh qė bashkėpunojnė dhe rivalizojnė, duke filluar qė nga familja e deri te kombi. Ndėrveprimi shoqėror mes njerėzve ka ngritur dhe pėrforcuar njė larmi vlerash, normash sociale dhe ritualesh, qė sė bashku formojnė bazat e shoqėrisė njerėzore. Njerėzit kanė njė vlerėsim tė dukshėm pėr bukurinė dhe estetikėn, qė kombinuar me dėshirėn e njeriut pėr vetėshprehje, ka krijuar inovacione kulturore si arti, letėrsia dhe muzika.
Njerėzit shquhen pėr dėshirėn pėr tė kuptuar dhe pėr tė ndikuar mbi mjedisin, duke u pėrpjekur pėr tė shpjeguar dhe manipuluar fenomenet natyrore pėrmes shkencės, filozofisė, mitologjisė dhe fesė. Ky kuriozitet natyror ka prirė nė zhvillimin e veglave dhe aftėsive, qė transmetohen dhe trashėgohen nė mėnyrė kulturore. Njerėzit janė speciet e vetme qė dinė si tė bėjnė zjarr, tė gatuajnė ushqimin, tė vishen vetė, dhe tė pėrdorin njė shumėllojshmėri teknologjish.
Studimi shkencor i evolucionit tė njeriut shqetėsohet rreth zhvillimit tė gjinisė Homo, por gjithashtu pėrfshin studimin e hominidėve dhe hominėve tė tjerė, si pėr shembull Australopiteku. "Njerėzit modernė" cilėsohen ose klasifikohen si lloji Homo sapiens, tė cilit i vetmi nėnlloj ekzistues ėshtė Homo sapiens sapiens. Homo sapiens idaltu (qė fjalė pėr fjalė do tė thotė "njeriu mė i vjetėr i zgjuar"), nėnlloji tjetėr i njohur ėshtė i zhdukur.[6] Homo neanderthalensis, qė u zhduk rreth 30000 vjet mė parė, herė pas here ėshtė klasifikuar si nėnlloji "Homo sapiens neanderthalensis", por studimet e fundit gjenetike na sugjerojnė njė shmangie tė Neandertalit nga Homo sapiensi rreth 500000 vjet mė parė.[7] Ngjashmėrisht, ato pak kampione qė na kanė mbetur prej Homo rhodesiensis janė klasifikuar ngadonjėherė si nėnlloje, por kjo nuk ėshtė e pranueshme. Fillimisht, njeriu modern shfaqet nė tė dhėnat e fosileve 195000 vjet mė parė dhe studimet e biologjisė molekulare japin prova se koha e shmangies sė njeriut modern nga ēdo paraardhės i tij daton rreth 200000 vjet mė parė.[8][9][10][11][12] Studimi i plotė i diversitetit gjenetik afrikan i kryesuar nga Dr. Sarah Tishkoff tregon se Bushmenėt(njerėzit indigjenė tė Afrikės jugore) janė ata qė kanė larminė mė tė madhe gjenetike ndėrmjet 114 popullsive tė testuara, duke i bėrė ata njė nga 14 popullsitė mė tė hershme. Studimi gjithashtu lokalizoi origjinėn e migrimit tė njerėzve modernė nė Afrikėn jug-perėndimore, pranė kufirit bregdetar tė Namibisė dhe Angolės.[13]
Tė afėrmit mė tė ngjashėm ekzistues tė njerėzve janė gorrillat dhe shimpanzetė, por njerėzit nuk kanė evoluar prej kėtyre majmunėve: nė tė vėrtetė kėto majmunė kanė tė njėjtin paraardhės me njerėzit modernė.[14] Njerėzit janė mė shumė tė lidhur me dy lloje shimpanzesh: me shimpanzenė e zakonshme dhe me bonobonė.[14] Renditja e plotė e gjenomit rezulton se pas 6.5 milion vjetėsh evolucion tė ndarė, ndryshimet midis shimpanzeve dhe njerėzve janė 10 herė mė tė mėdha se ato midis dy njerėzve jo tė afėrm dhe 10 herė mė tė vogla se ato midis njė kavjeje dhe njė miu. Kongruenca midis sekuencave tė ADN-sė ndėrmjet njeriut dhe shimpanzesė variojnė nga 95% deri nė 99%.[15][16][17][18] Ėshtė vlerėsuar se njerėzit u shmangėn nga sekuenca e evolucionit 5 milionė vjet mė parė me shimpanzetė dhe 8 milionė vjet mė parė nga gorrillat. Megjithatė, njė kafkė e njė hominidi e zbuluar nė Ēad nė vitin 2001, e klasifikuar siSahelanthropus tchadensis, ėshtė afėrsisht 7 milionė vjeēare dhe kjo mund tė tregojė njė shmangie akoma mė tė hershme.[19]
Evolucioni i njeriut karakterizohet nga njė numėr i rėndėsishėm ndryshimesh morfologjike, fiziologjike dhe tė sjelljes, qė kanė ndodhur qysh nga ndarja ndėrmjet paraardhėsit tė pėrbashkėt tė njeriut dhe shimpanzesė. Ndryshimi i parė morfologjik ishte zhvillimi i njė sistemi lėvizės dykėmbor nė vend tė atij arboreal(nėpėrmjet kacavirrjes nė pemė),[20] me tė gjithė ndryshimet shoqėruese, si njė gju qė tendoset dhe pėrthyhet pėrpara, kėmbė tė gjata nė krahasim me krahėt dhe fuqi e reduktuar e pjesės sė sipėrme tė trupit.
Mė vonė, njerėzit e hershėm zhvilluan njė tru shumė mė tė madh: rreth 1,400 cm³ te njerėzit modernė, dy herė mė shumė se madhėsia e trurit tė shimpanzesė dhe gorrillės. Rritja e trurit tė njeriut pas lindjes ndryshon nga ato tė majmunėve tė tjerė dhe i lejon njerėzve tė rinj periudha tė zgjatura tė mėsimeve sociale dhe pėrvetėsimit tė gjuhės. Antropologėt fizikė argumentojnė se ndryshimet ndėrmjet strukturės sė truve tė njerėzve dhe atyre tė majmunėve tė tjerė janė akoma mė tė mėdha se ndryshimet e pėrmasave.
Ndryshime tė tjera tė rėndėsishme morfologjike pėrfshijnė: zhvillimin e njė mbėrthimi ose kapje(me duar)me fuqi dhe preēizion;[21] njė sistem pėrtypės tė reduktuar; njė zvogėlim tė dhėmbėve tė qenit; dhe ulja e laringut dhe kockės sė nėngjuhės, duke e bėrė tė folurin tė mundshėm. Njė ndryshim i rėndėsishėm fiziologjik ishte zhvillimi i ovulimit tė fshehtė, qė mund tė jetė pėrputhur me zhvillimin e disa ndryshimeve tė rėndėsishme nė sjellje, si lidhja e ēifteve. Njė ndryshim tjetėr me peshė ishte zhvillimi i materialeve tė bėra nga njeriu, tė cilat sa erdhėn e u bėnė mė tė zakonshme dhe tė sofistikuara.[22][23]
Periudha Paleolitike
Njerėzit modern evoluan nga Homo sapiensėt arkaikė(p.sh Homo neanderthalensis ose Homo rhodesiensis) nė Afrikė gjatė Paleolitit tė Mesėm, rreth 200000 vjet mė parė. Nga fillimi i Paleolitit tė Sipėrm rreth 50000 vjet mė parė, gjuha, muzika dhe shprehi tė tjera kulturore tė pėrhapura kudo, u zhvilluan.
Lėvizja migratore pėr jashtė Afrikės ėshtė vlerėsuar tė ketė ndodhur rreth 70000 vjet mė parė. Njeriu modern si rrjedhojė, u shpėrnda nė tė gjitha kontinentet, duke zėvėndėsuar hominidėt e mėparshėm: Ata filluan ta banonin Euroazinė dhe Oqeaninė qė 40000 vjet mė parė dhe Amerikat qė 14500 vjet mė parė.[24] Ata zhvendosėn Homo neanderthalensis dhe lloje tė tjera me origjinė prej Homo erectus (qė kishte banuar nė Euroazi qė 2 milionė vjet mė parė) me anė tė riprodhimit tė suksesshėm dhe rivalitetit pėr resurse.[25]
Provat e mbledhura nga arkeogjenetistėt qė nga vitet 1990 kanė dhėnė mbėshtetje tė madhe skenarit tė migrimeve jashtė Afrikės dhe ka pakėsuar mundėsitė e hipotezės multi-rajonale, qė propozonte se njerėzit modernė evoluan nga popullsi individuale hominidėsh.[26]
Gjenetistėt Lin Jorde dhe Henri Harpending tė "Universitetit tė Jutas" sugjerojnė se variacionet janė shumė tė vogla nė krahasim me speciet e tjera. Ata gjithashtu propozojnė se gjatė Pleistocenit tė Vonė, popullsia e njerėzve shkoi jo mė shumė se 10000 dhe mundėsisht aq ulėt sa 1000. Arsye tė ndryshme pėr kėtė hipotezė janė marrė si tė mirėqena, njė ndėr tė cilat ėshtė teoria e katastrofės sė Tobės.[27]
Tranzicioni drejt qytetėrimit
Bujqėsia dhe zbutja e kafshėve ēoi nė ngritjen e vendbanimeve tė qėndrueshme.
Deri 10000 vjet mė parė, shumica e njerėzve jetonin si mbledhės dhe gjuetarė. Ata, nė pėrgjithėsi, jetonin nė grupe tė vogla nomadike. Ardhja e bujqėsisė nxiti Revolucionin Neolitik, nė tė cilin u formuan vendbanime tė pėrhershme, u zbutėn kafshė dhe filluan tė pėrdoren vegla metalike. Bujqėsia nxiti tregtinė dhe bashkėpunimin dhe krijoi njė shoqėri komplekse.
Rreth 6000 vjet mė parė, u zhvilluan proto-shtetet e para nė Mesopotami, Luginėn e Nilit nė Egjipt dhe Luginat e Indusit. Forcat ushtarake u formuan pėr mbrojtje dhe qeveria pėr tė administrim. Shtetet bashkėpunonin dhe konkurronin pėr resurse, dhe nė disa raste fillohej dhe luftė. Rreth 2000 dei 3000 vjet mė parė, disa shtete si Persia, India, Kina, Roma dhe Greqia u bėnė perandoritė e para nėpėrmjet pushtimit. Besime fetare ndikuese, si Judaizmi, qė e kishte origjinėn prej Lindjes sė Mesme dhe Hinduizmi qė vinte nga Azia Jugore, u ngritėn pėr nga rėndėsia nė kėtė kohė.
Fundi i Mesjetės pa ngritjen e shumė ideve dhe teknologjive revolucionare Nė Kinė, njė shoqėri e zhvilluar dhe e urbanizuar i dha shtysė inovacioneve dhe shkencave, si shtypshkronja dhe shpimi i farės. Nė Indi, zhvillime tė mėdha ishin bėrė nė matematikė, filozofi, fe dhe metalurgji. Periudha e Artė Islamike pa zhvillime tė mėdha shkencore nė Perandorinė Islamike. Nė Europė, rizbulimi i vlerave tė Antikitetit klasik dhe shpikja e shtypshkronjės prirėn Rilindjen nė shekujt XV-XVI. Gjatė 500 vjetėve tė ardhsme, eksplorime dhe kolonizimi i sollėn Europės kontroll tė madh mbi shumicėn e Aerikave, Azisė dhe Afrikės, duke ēuar nė pėrleshje tė mėvonshme pėr pavarėsi. Revolucioni shkencor nė shekullin e XVII dhe Revolucioni Industrial nė shekujt e XVIII-XIX nxitėn risitė nė transport, si hekurudhat dhe automobilėt; shfrytėzimin e energjisė, me anė tė qymyrgurit dhe elektricitetit; dhe zhvillimin e qeverive, me sisteme tė reja si demokracia dhe komunizmi.
Me mbėrritjen e Epokės sė Informacionit nė fundin e shekullit tė XX-tė, njerėzit modernė jetojnė nė njė botė qė sa vjen e globalizohet dhe ndėrlidhet mė shumė. Qė nga 2008, mbi 1.4 miliardė njerėz janė tė lidhur nėpėrmjet tyre me anė tė internetit[28] dhe 3.3 miliard njerėz me anė tė celularit.[29]
Megjithėse ndėrlidhja ndėrmjet njerėzve ka nxitur zhvillimin e shkencės, artit, diskutimit dhe teknologjisė, ajo ka prirė nė pėrleshje kulturore dhe nė pėrdorimin e armėve tė shkatėrrimit nė masė. Qytetėrimi njerėzor kaēuar nė ndotje dhe shkatėrrim mjedisor, duke rezultuar nė shfarosjen nė masė tė formave tė tjera tė jetės,[30] qė mund tė pėrshpejtohet nga ngrohja globale nė tė ardhmen.[31]
Habitati dhe popullsia
Njerėzit shpesh jetojnė nė struktura sociale tė bazuara te familja dhe krijojnė strehim artificial.
Vendbanimet e para njerėzore ishin tė varura nga sasia e ujit dhe dhe nė varėsi tė jetesės, resurse tė tjera natyrore si tokat pjellore pėr rritjen e prodhimeve bujqėsore dhe tė bagėtisė, ose nė stinė tė caktuara duke gjuajtur pre tė ndryshme. Gjithsesi, njerėzit kanė njė aftėsi tė madhe pėr tė ndryshuar habitatin e tyre me metoda tė ndryshme, si ujitja, planifikimi urban, ndėrtimi, transporti, prodhimi i mallrave, shpyllėzimi dhe shkretėzimi. Me shfaqjen e tregtisė nė shkallė tė gjerė dhe infrastrukturės sė transportit, afėrsia e kėtyre resurseve ėshtė bėrė e panevojshme dhe nė shumė vende, kėto faktorė nuk janė mė njė forcė drejtuese e rritjes dhe zvogėlimit tė popullsisė. Megjithatė, mėnyra se si habitati ndryshohet ėshtė njė pėrcaktues i rėndėsishėm nė ndryshimin e popullsisė.
Teknologjia i ka lejuar njerėzit tė kolonizojnė tė gjitha kontinentet dhe tė pėrshtaten nė tė gjithė mjediset e ndryshme. Nė dekadat e fundit, njerėzit kanė eksploruar Antarktikėn, thellėsitė e oqeaneve, hapėsirėn e jashtme, edhe pse kolonizimi i kėtyre mjediseve ėshtė akoma i parealizueshwm. Me njė popullsi mbi 6 miliard, njerėzit janė mes gjitarėve tė mėdhenj mė tė shumtė nė numėr. Shumica e njerėzve jetojnė nė Azi (61%). Pjesa tjetėr jetojnė nė dy Amerikat (14$), nė Afrikė (14%), Europė (11%), dhe Oqeani (0.5%).
Banimi i njerėzve nė sisteme ekologjike tė mbyllura nė mjedise tė ashpra, si nė Antarktikė dhe hapėsirė ėshtė e shtrenjtė, e pakėt nė kohė dhe e kufizuar vetėm pėr ekspedita shkencore, ushtarake ose industriale. Jeta nė hapėsirė ka qenė shumė sporadike, me jo mė shumė se 13 veta nė njė kohė tė caktuar. Midis viteve 1969 dhe 1972, dy njerėz kaluan intervale tė shkurtra nė Hėnė. Qė nga nėntori i 2009, asnjė trup qiellor nuk ėshtė vizituar nga njerėzit, edhe pse ka patur njė prezencė tė vazhdueshme tė njerėzve qė nga lėshimi i ekuipazhit fillestar pėr tė banuar Stacionin Ndėrkombėtar tė Hapėsirės mė 31 tetor 2000. Gjithsesi, trupa tė tjerė qiellorė janė vizituar nga objekte tė bėra nga njeriu.
Qė nga viti 1800, popullsia e njerėzve ėshtė rritur nga 1 miliard nė 6 miliard.[32] Nė 2004, rreth 2.5 miliard njerėz nga 6.3 miliard (39.7%) jetonin nė zona urbane dhe kjo pėrqindje pritet tė rritet nė shekullin e XXI. Nė shkurt 2008, OKB vlerėsoi se gjysma e popullsisė do jetojė nė zona urbane nė fundin e vitit.[33] Problemet e njerėzve qė jetojnė nė qytete janė format e ndryshme tė ndotjes dhe krimit,[34] sidomos nė brendėsi tė qyteteve dhe nė lagjet e varfra periferike. Tė mirat e jetesės nė zona urbane janė analfabetizmi mė i ulėt, aksesi nė tė gjitha njohuritė dhe paprekshmėri nga uria nė zonat rurale.
Njerėzit kanė patur njė efekt dramattik nė mjedis. Meqė njerėzit rrallė merren si pre, ata janė pėrshkruar si supergrabitqarė.[35] Momentalisht, me anė tė shfrytėzimit tė tokės, djegies sė karburanteve fosilė dhe ndotjes, njerėzit mendohet se janė shkaktarėt kryesorė tė ngrohjes globale.[36] Aktiviteti i njerėzve besohet se ėshtė njė kontribues kryesor nė zhdukjen nė masė tė shumė specieve. Nėse vazhdohet kėshtu, parashikohet se gjysma e gjithė specieve do tė zhduket nė shekullin e ardhshėm.[37][38]
Trupi i njeriut ndryshon nė mėnyrė tė ndjeshme dhe kjo varet nga gjenet por edhe nga faktorėt e jashtėm tė ambientit ku jeton dhe nga dieta dhe ushtrimet. Njė njeri i rritur mund tė jetė mesatarisht i gjatė nga 1.5 deri nė 1.8 m, kjo ndryshon nga vendi nė vend.[39][40] Pesha mesatare e trupit tė njeriut ėshtė pėr mashkullin e rritur 7683 kg dhe pėr femrėn 5464 kg.[41] Ndryshe nga ēdo primat tjetėr, njerėzit janė tė aftė tė lėvizin me dy kėmbė, duke i lėnė krahėve mundėsinė pėr tė manipuluar objektet e ndryshme me anė tė duarve, tė ndihmuara nga gishtat e mėdhenj. Megjithėse njerėzit duken me mė pak qime me primatėt e tjerė, me rritje tė dukshme tė tyre kryesisht nė majėn e kokės, nė sqetulla dhe nė zonėn pubike, njeriu mesatar ka mė shumė folikula qimesh nė trupin e tij se njė shimpanze mesatare. Dallimi kryesor ėshtė se qimet e njerėzve janė mė tė shkurtėr, mė tė imėt dhe me pigment mė tė ulėt se qimet e shimpanzesė, duke i bėrė mė tė vėshtirė pė t“u parė.[42]
Ngjyra e lėkurės sė njeriut pėrcaktohet nga prezenca e pigmentit tė melaninės. Ngjyra e lėkurės sė njeriut mund tė variojė nga e bardha deri kafja e errėt deri te rozja e zbehtė, kurse qimet e njeriut variojnė nga e bardha te kafja, e kuqja dhe e zeza.[43] Kjo varet nga sasia e melaninės (njė pigment qė bllokon rrezet e diellit)nė lėkurė dhe flokė, qė pėrqendrimi i sė cilės ulet me kalimin e viteve, duke ēuar nė formimin e flokėve gri ose tė bardhė. Shumica e studiuesve besojnė se errėsimi i lėkurės ishte njė adoptim qė u evolua pėr mbrojtjen nga rrezet ultravioletė dhe rrezatimit diellor. Gjithsesi, kohėt e fundit ėshtė thėnė se ngjyrat e ndryshme tė lėkurės janė njė adaptim pėr balancimine folatit, qė shkatėrrohet nga rrezet ultraviolet, dhe vitaminėn D, qė kėrkon rrezatimin qė tė formohet.[44] The skin pigmentation of contemporary humans is geographically stratified, and in general correlates with the level of ultraviolet radiation. Human skin also has a capacity to darken (sun tanning) in response to exposure to ultraviolet radiation.[45][46] Humans tend to be physically weaker than other similarly sized primates, with young, conditioned male humans having been shown to be unable to match the strength of female orangutans which are at least three times stronger
Njerėzit janė krijesa eukariote. Ē'do qelizė diploide ka dy lloj kromozomesh 23 kromozome trashėgohen nga njėri prej prindėrve dhe 23 tjera nga prindi tjetėr. 22 ēifte kromozomesh janė autozome dhe njė ēift prej tyre e pėrcaktojnė gjininė. Sipas njohurive aktuale njerėzit kanė nga 20,000deri 25,000 gjene. Si edhe gjitarėt tjerė njerėzit kanė kromozomin XY qė pėrcakton gjininė. Femrat e kanė kromozomin XX dhe mashkujt kromozomin XY. Kromozomi X pėrgjigjet pėr gjenet e qė se pėrmbajnė kromozomin Y, Kjo do tė thotė se gjeni recesiv i shoqėruar me kromozomin X siē ėshtė hemofilia i prek mė shumė meshkujt sesa femrat.
Wed Aug 29, 2007 8:06 pm
