Qeliza
Zbulimi i qelizes!
Me 1665 studiuesi anglez Robert Huk, me njė mikroskop te thjeshtė vezhgoi njė cope te holle tape. Para syve te tij u shfaqen njė numer dhomezash te panumerta si hojet e bletes , qe ai i quajti qiliza.
Ne te vėrtetė ai kishte vezhguar qeliza te vdekura, d.m.th. kufijte e qiliza. Brendesia e kėtyre qelizave ishte njė zgaver boshe.
Me vonė, zbulimi i mjeteve zmadhuese krijoi mundėsi me te mėdha pėr tu futur ne labirintet e qelizes.
Me 1831, botanisti i shquar skoces Robert Braun zbuloi se brenda qelizes ndodhej njė pjeses qendrore, qe ai e quajti "berthame".
Vetėm shtatė vite me vonė, botanisti gjerman M. Schleiden arriti ne perfundimin se .....ēdo bime ėshtė e ndertuar nga qelizat, te cilat perbejne njesine funksionale te te gjithė organizmit.
Ne te njėjtin perfunim, pėr gjallesat shtazore, arriti njė vite me vonė gjermani T. Schwan.
Me te drejtė kėta dy studjues quhen si themeluesit e teorise qelizore moderne..
Ne kėtė mėnyrė u thelluan me tej njohurite pėr qelizen dhe dolen probleme te panumerta pėr ndėrtimin e imet te saj, veēanėrisht pėr funksionet qe kryejne pjesė tė ndryshme te saj..
Shkenca qe meret me studimin e qelizes quhet Citologji.
Qelizat, njė larmi formash.
Qelizat kanė forma nga me te ndryshmet.
Qelizat epiteliale te cilat ndertojne indet siperfaqesore, mbrojtese te trupit tonė te cilat kanė formė kubi.
Qelizat te tjera,p.sh. qelizat e rruazave te bardha te gjakut, apo qelizat e amebes nuk kanė formė te qendrueshme.
Edhe siperfaqja e qelizave ėshtė e shumellojshme. Tė disa qeliza ajo ėshtė e lemuar, te disa te tjera e rrudhosur ase me zgjatime. P.sh.. spermatozoidi ėshtė qelize me bisht te gjatė ndėrsa qelizat nervore janė te pajisura me degezime te shumta..
Gjithashtu dhe pėrmasat e qelizave luhaten shumė. Ka qeliza qe arrijnė pėrmasa deri ne 0.5 mm si dhe qeliza te tjera si veza e shpendeve qe arrin deri ne 10 cm.
Tė gjithė gjallesat janė njė ose shumeqelizore.
Qelizat njeqelizore i kryejne tė gjitha funksionet e njė organizmi shumeqelizor.
Nder gjallesat njeqelizore pėrmendet ameba, parameci,.euglena.
Sipas strukturės se qelizave, gjallesat ndahen ne dy grupe te mėdha.
1 - Qelizat prokariote.
Kėto qeliza jenė pa berthame, pasi i gjithė materiale berthamor ėshtė i shperndare ne gjithė qelizen. Ne kėtė grup futen bakteret dhe algat blu.
2 -Qelizat ekuariote. Janė qelizat qe kanė berthamee qe kufizohet mirė nga njė cipe e holle.. Kėto lloj qelizash janė tipike pėr gjithė gjallesat pėrveē algave blu dhe baktereve.
Qeliza dhe mjedisi ku ajo jeton.
Perfytyroni njė amebeqe jeton ne ujrat e ndenjura. Qeliza e saj e vetme noton ne mjedisin ujor. Pėr te jetuar asaj i duhet te krijoje maredhenie te ngushta me rrethinen e saj. Aty ajo gjen ushqim dhe oksigjen e po aty lėshon lendet e panevojshme.
E njėjta gjė vihet re dhe pėr qelizat e trupit tonė, te cilėt janė te rrethuara nga njė cipe e holle lengu. Me kėtė leng qeliza shkemben shumė lende, merr lende ushqimore dhe oksigjen dhe nxjerr prodhime te panevojshme e dioksid karboni.
Membrana, cipa qelizore!
ēdo qelize ėshtė e rrethuar nga njė membrane e holle, e cila e kufizon brendesine e qelizes nga mjedisi rrethues i saj. Kėshtu bėhet fjale pėr te ashtuquajturen, cipa plazmatike.. Kjo cipe i jep qelizes formėn e jashtme.
Tė njeqelizoret cipa ėshtė shumė e lakueshme, gjė qe ijep mundėsi qelizes te ndryshoje formėn e saj.
Tė indet e gjallesave shumeqelizore, cipa e qelizis nuk lejon levizje shumė te mėdha te saj.
Nga vrojtimet me mikroskop kjo cipe dallohet si njė vijė e holle.. Nqse ky veshgim bėhet me mikroskop elektronik duke e zmadhuar qelizen 23 000 herė, mund te dallohet qe cipa ėshtė e perbere nga dy shtresa te te holla.
Analizat tregojnė se cipa qelizore perbehet nga lyrat fosfolipide dhe proteinat..
Raporti midis kėtyre lendeve ndryshon sipas qelizes.
Lyrat jenė te organizuara ne dy shtresa , kurse proteinat notojne ne kėto shtresa..(Modeli i mozaikut fluid)
Ne temperaturen e trupin , lyrat e cipes janė fluide, kėshtu qe lendet proteinike mund te levizin ne to..
Qelizat e bimeve, baktereve, kerpurdhave, pėrveē cipes qelizore kanė edhe njė mur mbrojtes te dytė, i cili i bėn ato te forta e te pandryshueshme ne formė. Ky mur perbehet nga lende shumė te qendrueshme siē janė celuloza dhe sheqernat.
Ne brendesi te Qelizes.
Protoplazma ėshtė gjithė lenda qelizore me veprimtari biologjike.
Ajo perbehet nga dy pjesė te rėndėsishme, berthama dhe citoplazma.
Citoplazma prfshin gjithė materialin qelizor qe ndodhet midis cipes qelizore dhe berthames. KJo vete mbeshtillet nga njė cipe e holle.
Kimikisht protoplazma perbehet nga rreth 60 - 70 % ujė pjesa tjetėr perbehet nga proteina, lyra sheqerna dhe sasi te vogla kripera minerale.
Gjithė lenda e protoplazmes ėshtė ne levizje te vazhdueshme.
Shumė pjesė te qelizes janė te organizuara ne strukuara te quajtura organela
Mitokondrite
Janė organela ne formė vezake ose si lecka. Me perjashtime te rralla, ato takohen pothuajse ne tė gjitha llojet e qelizave bimore e shtazore.Gjatesia e tyre llogaritet nga 2 - 8 mm, ndėrsa gjereseria 2mm.
Mitokondria ėshtė e rrethuar nga njė cipe qe ėshtė e perbere nga dy shtreseza, te cilat dallohen nga njera - tjetra si nga funksioni ashtu edhĆƒ© nga perberja kimike.
Shtreseza e brendshmee cipes peson rrudhosje, te cilat quhen kreshta..
Hapesira midis kreshtave quhet matriks
Ne qelize ka rreth 150 - 1500 mitokondri.
Me te pasura me kėta organela janė qelizat qe kanė shpenzim tė madh energjie.
Ne buzė te kreshteva gjenden enzima qe marrin pjesė ne sintezen e ATP-se e cila pėrmban shumė energji. Energjia e ATP -se mund te shfrytezohet pėr nevoja tė ndryshme te veprimtarise qelizore.
Rrjeti endoplazmatik dhe ribozomet
RRjeti endoplazmatik perbehet nga fshikeza e gyptha te shumte. Gypthat lidhen njeri me tjetrin dhe shpesh skajet e tyre janė te mbyllura. Fshikezat e gypthat sherbejne pėr transportimin e lendeve qe hyjne ne cipen qelizore. Nepermjet kėtij rrjeti ato arrijnė ne pjesė tė ndryshme te qelizes ku shfrytezohen si lende e pare gjatė sintezes.
Tė disa qeliza, rrjeti endoplazmatik ėshtė i lidhur me cipen e berthames, e cila mendohet te jetė pjesė e kėtij rrjeti.
Ne disa nga pjeset e tij, siperfaqa e kėtij rrjeti ėshtė i lemuar kurse ne pjesė te tjera ėshtė me kokrriza ( i ashper). Kėto kokrriza nuk janė gjė tjetėr veēse disa organela me madhėsi 20-30mm qe quhen ribozome. Ato ndodhen dhe ne citoplazme ne gjendje te lirė.
Ribozomet perbehen nga dy nennjesi te lidhura me njera - tjetrėn. ne perberjen e tyre ka proteina dhe acid ribonukleik (ARN) Shpesh ribozomet lidhet me njera - tjetrėn ne formė zinxhiri dhe formojne poliribozomet..
Ribozomet janė vendi i sintesez se proteinave, te cilat pasi sintetizohen kalojne ne rrjetin endoplazmatik dhe prej andej, ne pjesė tė ndryshme te qelizes.
parati i Golxhit dhe vakuolat
Aparati i Golxhit ėshtė njė organele e perbere nga njė grumbull trastash te shtypura, te vendosur mbi njera tjetrėn, nga gyptha te shumte qe te perfundojne te mbyllur, sidhe nga shumė fshikeza te holla.. Gypthat dalin nga trastezat, kurse fshikezat vendosen ne fundin e gypthave.
Ky aparat ėshtė shumė i zhvilluar veēanėrisht te qelizat me funksion sekretues. Shumė lende si, proteinat, sheqernat etj, pasi sintetizohen, grumbullohen ne fshikezat e aparatit te Golxhit, ku mund te ruhen apo sekreohen. Me pas fshikezat shkeputen dhe futen ne citoplazme.
Vakuolat janė fshikeza te mbushura me leng. Ne brendesine e shumė vakuolave mund te vendosen lende tė ndryshme ushqimore.
Tek gjallesat njerzore, vakuolat kanė aftėsi tkurrese dhe sherbejne pėr nxjerrjen jashtė te ujit te teprt.
Lizozomet
Janė organela te vogla ne formė sferike qe gjenden ne qelizat bimore dhe shtazore. Brebda tyre ndodhen fermente (enzima) me veprim te fuqishem tretes. Ato tretin proteina, lyrat, sheqernat etj. Kėshtu copezat e mėdha te gelltitura nėpėrmjet procesit te fagocitozes, tretėn nga enzimat lizozomiale.
Jo rrallė kėto enzima pėrdoren pėr tretjen e njė pjesė te mirė te qelizes. Kjo ndodh kur qeliza, pėr mungese ushqimi, ėshtė e detyruar te te shfrytėzoj si burim energjie njė pjesė te trupit te saj.
Ne raste te tjera lizozomet mund te shkaterrojne gjithė qelizen. Kjo dukuri ėshtė e domosdoshme sidomosb gjatė shkeputjes se bishtit te larves se bretkoses etj.
Mikrofijezat dhe Mikrogypthat
Mikrofijezat perbehen nga proteina dhe kanė strukture fijezore. Ato hasen ne njė numer tė madh qelizash.
Tkurrja e muskujve, levizja e disa njeqelizoreve,ndryshimi i formes se disa qelizave varet nga veprimtaria e kėtyre fijezave.
Mikrogypthat janė struktura si klecka boshe, te perbera nga proteina. Ato i japin qelizes formė dhe strukture karakteristike. Gjatė ndarjes se qelizes, mikrogypthat luajnė rol te rėndėsishėm ne livizjen e kromozoneve drejt poleve te qelizes.
Ne shumė qeliza kėto struktura janė te perkohshme. Ka edhe qeliza ku mikrogypthat ruhen gjatė gjithė jetės se qelizes..
Centriolet.
Tė qelizat shtazore si dhe te qelizat e algave dhe kerputhave,ndodhen disa organela te quajtura centriole, tecilat qendrojne afėr berthames Ēdo centriole perbehet nga 27 mikrogyptha te vendosur tre nga tre ne formė rrethi. Centriolet kanė rėndėsi gjatė ndarjes se berthames.
Qerpiket, kamxhiket..
Shumė qeliza janė te pajisura me disa zgjatime fijezore qe mund te jenė te shkurtra e qe quhen qerpike, ose te gjatė e qe quhen kamxhik. Qerpiket janė shumė me te shkurter dhe me te shumte se kamxhiket..
Qelizat e pajisura me qerpik apo kamxhik gjenden dhe te shumqelizoret, p.sh. spermatozoidet
Kloroplastet
Janė organelat me karakteristike te qelizes bimore..
Kloroplastet permbajne klorofil, qe ėshtė i domosdoshem pėr procesin e fotosintezes. Nga ndėrtimi, kloroplastet janė te ngjashme me mitokondrite. Kane formė vezake e perbehen nga trasteza qe quhen tilakoide. Ne disa pika kėto trasteza janė me te dendura e formojne shtreseza qe quhen grana
Klorofili u jep kloroplasteve ngjyrė te gjelbert. Ne disa raste ngjyra mund te ndryshoje nga prania e pigmenteve te tjera.
Ngjashmeria e kloroplasteve me mitokondrite qėndron ne funksionin e tyre. Tė dyja janė te pajisura me enzima te shumta te domosdoshme pėr kryerjen e proceseve energjitike. Ne mitokondri ndodhin reaksione kimike qe clirojne energji, kurse kloroplastet e shnderrojne energjine diellore ne energji kimike. qe bima e shfrytezon pėr sintezen e lendeve ushqimore.
Berthame qelizore.
Tė gjitha qelizat ekuariote janė pajisur me njė organele afersisht sferike, te quajtur berdhame.
Berthama ėshtė vendi i ruajtjes dhe i tejcimit te informacionit gjenetik. Berthama ndahet nga pjesa tjetėr e qelizes me anė te njė mbuloje berthamore e cila perbehet nga dy shtreseza te pajisura me pore. Berthama ka njė ose disa kokrriza te vogla, te quajtura berthameza, ne te cilat sintetizohet ARN-ja e ribozomeve.
Ne berthame ndothet ADN, qe duke u kombinuar me proteinat, formon njė kompleks fijezor te quajtur kromatine.
Kur berthama pergatitet pėr ndarje,kromatina ngjishet dhe trashet, duke formuar disa struktura te dukshmeqe quhen kromozome
. Tė gjitha pjesezat e siperpermendura ndodhen ne lengun berthamor qe quhet, nekluoplazem.
Pėrsa i pėrket figures.
Numrat
1 - berthama qelizore
2 - poret e berthames
3 - rrjeti endoplazmatik i ashper
4 - rrjeti endoplazmatik i lemuar
5 - ribozomet
6 - proteina qe do tė tranzportohen
7 - vesikel transporti
8 - aparati i golxhit
9 dhe 10 anė te transportimeve te aparatit te golxhit
11 - cisternat e aparatit te golxhit
Ndarja qelizore
Ndarja e berthames se qelizes esht quajtur Mitoze
Mitoza ndahet ne katėr etapa te cilat kryhen sipas radhes.
1 - Profaza
Etapat, gjatė se cilės kromozomet shkutrohen dhe trashen duke u bėrė te dukshme
Se, pari ne citoplazme gjatė profaze ndodh largimi i cifteve te centrioleve pėr ne polet e kundėrta te qelizes.
Sė dyti, ne citoplazmendodh formimi i boshtit te ndarjeste cilat do tė m,undesojne levizjen e kromozoneve. Nga fundi iprofazes tretet dhe mbuloja e berthames.. Kėshtu, fijet e boshtit kapen te kromozomet.
2 - Metafaza
Para se kromozomet te ndahen ne mėnyrė te barabarte, ato vendosen ne njė rrafsh ne qendėr te qelizes, ne largesi te barabarte nga polet.. Kėto vendosje te kromozomeve ne rrafshin ekuatorial te qelizes, e bėjnė te mundur dhe fijet e boshtit te ndarjesqe kapen ne centromerne te dy anet e kromozomit..
3 - Anafaza
Kur kromatitet e secilit kromozom fillojnė te veēohet nga njeri tjetri, qeliza futet ne anafaze qe ėshtė dhe procesi qe zgjat vetėm pak min.. GJate anafazes kromotidet e kromozomeve homologe drejtohen pėr ne polet e kundertate boshtit te ndarjes, duke perfaqsuar tashmė secila, njė kromozom tė ri.
Anafaza mbaron kur kromozomet e kanė mbaruar zhvendosjen drejt poleve.
4 – Telofaza
Gjatė telofazes perseriten me kahe te kundėrt, gjithė ndryshimet qe ndodhin ne profaze. Kėshtu te ēdo qelize e re bije formohet mbuloja e berthames. Fijet e boshtit te ndarjes, shperbehen, ndėrsa kromozomet e humbasin formėn e tyre duke marrė trajten e kromatines nderfazike. Kėtu formohet gjithashtu dhe berthamezat.
Ndarje e qekizes luan dy role kryesore ne jetė e organizmave te gjallė.
1- Ben te mundur qe, njė vezė e pllenuar te zhvillohet pėrmes stadeve tė ndryshme embrionale dhe me tej njė embrion te zhvillohet ne njė organizem te rritur.
22 - Siguron vazhdimesine e jetės nga njė brez ne tjetrin
Thu Sep 11, 2008 8:35 am